اثری از علیرضا مقدم: از وقف نامه حاجی بکتاش از اسناد دولت عثمانی که از چورس هم نام برده شده است

 علیرضا مقدم  از وقف نامه حاجی بکتاش 

از اسناد دولت عثمانی که از چورس هم نام برده شده است

در بررسی گذشته تاریخی هر منطقه، علاوه بر مطالبی که از لابه لای کتاب های تاریخی به دست می آید، اسناد قدیمی نیز دارای ارزش فراوانی هستند. حتی از منظری ارزش این اسناد بیش از کتاب های تاریخی است؛ از آن رو که بر خلاف کتاب های تاریخی که با اغراض و اهدافی مشخص و بعضاً سوء نگاشته شده اند، سندها غالباً از این امر مبرّا و تنها گویای واقعیت ها هستند. واقعیت هایی که باید با بررسی های دقیق و تطبیقی از درون متون اسناد بیرون کشیده شوند.

در این میان، بر خلاف کشور ما که آتش جنگ های مختلف و تغییر مداوم سلسله های حکومتگر و حتی تغییر پی در پی پایتخت ها مجالی برای حفظ و نگهداری اسناد آرشیوی از گذشتگان دور ـ آن گونه که باید ـ نداده است، وجود حکومتی 600 ساله در سرزمین آناتولی و مناطق اطراف آن به مرکزیت استانبول سبب گردیده است امروزه محققان با خزانه ای شگرف از اسناد و آرشیوهای قدیمی از نقاط مختلف امپراتوری عثمانی (1299 ـ 1922م) روبرو باشند. اداره آن امپراتوری عظیم که از مرکز اروپا تا شمال آفریقا و بخش عظیمی از خاورمیانه را شامل می شد، مستم داشتن آگاهی های دقیق و کامل به ویژه در حوزه مالیات و درآمدها بود. عثمانی ها هر منطقه ای را که تصرف می کردند، دفاتری متضمن فهرست آبادی ها و میزان مالیات آنها و نام های ساکنان آنها (خانه به خانه) تهیه می کردند»(2) این دفاتر که طاپو (3)ـ تحریر دفترلری» خوانده می شدند، ضمن آنکه در زمان خود کاربرد داشتند، بعدها نیز دور ریخته نمی شدند، بلکه در آرشیوهای مستقلی نگهداری می شدند و خوشبختانه تا به امروز محفوظ مانده و به دست پژوهشگران رسیده اند.

امروز در آرشیو عثمانی نخست وزیری در استانبول (4)» تعداد زیادی از این دفاتر موجود است که بررسی دقیق محتویات آنها می تواند در شناخت زیرساخت های اجتماعی ـ اقتصادی جامعه عثمانی و شناخت زوایای ناشناخته مناطق غربی ایران ـ که روزگاری در تصرف عثمانیان بود ـ بسیار سودمند باشد.

در میان این دفاتر، دو دفتر به شماره های 896 و 911 وجود دارد که برگ هایی از آنها موضوع نوشته حاضر است. اینکه این دو دفتر چگونه پدید آمده اند خود حکایتی جالب و غمناک دارد:

جنگ میان دولت های حاکم بر دو سرزمین ایران و آناتولی پیشینه ای طولانی دارد. قبل از آنکه دو دولت صفوی و عثمانی به بهانه اختلافات مذهبی درگیر جنگ های بیهوده و درازمدت شوند ، دولت های دو سوی سلسله کوه های زاگرس هم سال ها به لشکرکشی علیه همدیگر مشغول بودند. تاریخْ حکایت های فراوانی از جنگ های آشوریان و مادها و ایرانیان و رومیان در خود دارد. شاید بزرگ ترین و دردناک ترین این نبردها جنگ چالدران باشد که بین دو دولت مقتدر مسلمان صفوی و عثمانی روی داد و ضربات سنگینی بر پیکره دنیای اسلام وارد آورد. آخرین این نبردها در واپسین سال های حکومت صفوی اتفاق افتاد؛ آنگاه که سلطان بی کفایت صفوی، شاه سلطان حسین، با تشدید اختلافات مذهبی و سوءتدبیرهای پی در پی موجبات حمله افغان ها به اصفهان و سقوط سلسله صفوی را فراهم آورد. در پی این اتفاق، روس ها و عثمانی ها نیز از فرصت استفاده کردند و به فکر تصرف بخش هایی از ایران افتادند؛ چنان که روس ها گیلان را متصرف شدند و دولت عثمانی که در رأس آن سلطان احمد سوم قرار داشت، در پی اشغال مناطق غربی برآمد و برای تحقق این امر از سه جبهه به ایران حمله کرد. عبدالله پاشا کوپرولی زاده مأمور تصرف خوی و تبریز بود. نویسنده دائره المعارف اسلام ترکی جریان این لشکرکشی را این گونه بیان می کند:

در جبهه وان، عبدالله پاشا کوپرولی زاده قلعه خوی را که شهبازخان [دُنبُلی] از آن دفاع می کرد به مدت 53 روز محاصره کرد. در این اثنا دو بار نیروهای امدادی طهماسب را ـ که از نخجوان به تبریز می آمدند ـ مغلوب ساخت. او خوی را با حمله (12 شعبان 1136 / 7 مه 1724) و چورس (5)را با امان دادن متصرف شد. در آگوست 1724 عبدالله پاشا به سوی تبریز حرکت کرد. در تسوج پیش قراولان قزلباش را مغلوب ساخت و سپس حاکم تبریز را شکست داد. با آنکه قلعه را به مدت 29 روز از راه دور محاصره کرد، اما به دلیل ناکافی بودن آمادگی برای انجام محاصره، عقب نشست و سال بعد با همراه داشتن نیروهای کمکی به تبریز حمله برد و آن را به تصرف خود درآورد (17 ـ 20 ذی القعده 1137 / 27 ـ 30 جولای 1725). با دعوت و تهدید عبدالله پاشا که تبریز را ضبط کرده بود، حاکم قره داغ و مردم اردبیل مجبور شدند به اطاعت عثمانیان گردن نهند (6)

در این میان حکایت دفاع جانانه مردم خوی به رهبری شهبازخان دُنبُلی خود داستانی خواندنی و مهیج است. داستانی که با شهادت حاکم پیر و بسیاری از مدافعان قلعه خوی به پایان می رسد (7)

اشغال آذربایجان تا محرم 1143 که نادرشاه افشار تبریز را آزاد ساخت ادامه داشت. حتی بعد از آن نیز در اثر بی کفایتی شاه طهماسب، نیروهای عثمانی باز تبریز را به اشغال خود درآوردند که این اشغال تا جمادی الاولی 1146 به طول کشید.

---------------------------------------------------------------------------